Sunđeri
Sunđeri
Sunđeri su životinje iz razdela Spongia (Porifera). Uglavnom su morske, sesilne vrste sa izuzetkom jedne slatkovodne familije. Najčešće su kolonijalni i asimetrični organizmi.
Sadržaj
Opšta građa
Telo sunđera se sastoji od telesnog zida koji sadrži mnogobrojne otvore - pore (otuda naziv Porifera) i zatvara unutrašnju duplju nazvanu spongocel. Voda ulazi kroz mnogobrojne pore u spongocel, a izlazi kroz otvor oskulum.
Telesni zid je izgrađen od dva sloja ćelija:
Između ovih slojeva se nalazi nećelijska mezogleja. Endoderm oblaže spongocel i sadrži ćelije hoanocite (ćelije sa bičevima), koje se još nazivaju i ćelije sa ogrlicom. Hoanocite zahvataju čestice hrane, dospele vodom, a zatim one prelaze u ameboidne ćelije gde se vare.
Ameboidne ćelije se nalaze u mezogleji i, osim što vare hranu, one mogu da:
- obrazuju skelet,
- daju boju sunđeru tako što se ispunjavaju pigmentom;
- obrazuju polne ćelije.
Krvni, respiratorni i ekskretorni sistem ne postoje. Respiracija i ekskrecija se obavljaju preko cele površine tela.
Tipovi građe
Razlikuju se tri osnovna tipa sunđera:
- askon,
- sikon i
- leukon.
Askon je najprostiji tip kod koga hoanocite oblažu ceo spongocel. Razrastanjem mezogleje dolazi do obrazovanja kanala (kod sikon tipa) odnosno komora (leukon tip) u kojima su smeštene hoanocite.
Askon tip građe
Askon je najprostiji tip građe malog broja najjednostavnijih i najsitnijih sunđera. Telo ovih sunđera je u obliku meška i radijalno je simetrično. Telesni zid je tanak i opkoljava unutrašnju duplju spongocel. Na površini se nalazi veliki broj pora kroz koje voda iz spoljašnje sredine ulazi u spongocel, a iz njega izlazi kroz jedan, neparan otvor nazvan oskulum.
Telesni zid se sastoji od dva sloja ćelija i jednog nećelijskog, amorfnog sloja:
- ektoderm je spoljašnji sloj koga sačinjavaju:
- pinakocite, pljosnate ćelije;
- porocite, ćelije sa porama razbacane između pinakocita.
- endoderm, unutrašnji sloj koji oblaže spongocel i sastoji se od ćelija sa ogrlicom, hoanocita;
- mezogleja, želatinozan, amorfan sloj smešten između prethodna dva; u njemu se nalaze različite vrste ćelija, ameboidne ćelije.
Mezogleja u askon tipu sunđera je tanak sloj, a njenim razrastanjem i zadebljavanjem dolazi do obrazovanja složenijih tipova građe sunđera, sikon i leukon tipa.
Sikon tip građe
Sikon tip građe sunđera nastaje usložnjavanjem najprostijeg askon tipa tako što se na telesnom zidu tog tipa obrazuju prstolike izbočine (evaginacije) koje se, zatim, diferenciraju tako da se obrazuju radijalni i ulazni interradijalni kanali i veliki broj međućelijskih otvora.
Međućelijski otvori su:
- dermalne pore (površinske) kroz koje voda ulazi u interradijalne kanale;
- prozopile su mnogobrojni otvori na zidovima radijalnih kanala kroz koje voda dospeva iz interradijalnih kanala;
- apopile su unutrašnji otvori preko kojih voda iz radijalnih kanala dospeva u spongocel
Interradijalni kanali su obloženi ektodermisom, dok su radijalni obloženi endodermisom. Hoanocite se, zbog obrazovanja evaginacija, sada nalaze u radijalnim kanalima pa je površina sa njima znatno povećana u odnosu na askon tip čime se ubrzava protok vode i sa njom hranljivih čestica kroz telo sunđera. Istovremeno sa ovim promenama dolazi i do zadebljavanja mezogleje.
Leukon tip građe
Leukon je najsloženiji tip građe sunđera, kod koga je mezogleja razvijena više nego kod prostijih, askon i sikon tipa. Sunđeri leukon tipa građe dostižu najveće dimenzije, od nekoliko cm do preko 1m. Kod leukon sunđera protok vode se ostvaruje kroz kompleksnu mrežu kanala u krupnom telu sunđera. U ovakvoj mreži kanala obrazuju se mnogobrojne sitne komora obložene hoanodermom, umesto radijalnih kanala kod sikon tipa.
Sferične komorica sa hoanocitama se nalaze na prelazu dovodnih u odvodne kanale. Veliki spongocel i jedan oskulum, koji su prisutni kod askon i sikon tipova građe, ovde su zamenjeni izlaznim kanalima malih prečnika i često većim brojem oskula. Komore sa hoanocitama su veoma brojne - u 1mm³ tela leukon sunđera nalazi se oko 10000 komorica, svaka sa oko 60 hoanocita. Ovim je znatno povećana površina hoanoderma istovremeno smanjujući zapreminu vode koja treba da se pokreće.
Tok vode leukon sunđer: dovodni kanal - prozopile - komore sa hoanocitama - apopile - odvodni kanali - veći odvodni kanali - oskula.
Sikonoidni sunđeri pripadaju klasama:
Razmnožavanje
Razmnožavanje sunđera vrši se na dva načina:
- bespolno i
- polno.
Bespolno se razmnožavaju:
- pupljenjem i
- fragmentacijom (otkidanjem delova tela).
Pri pupljenju se obrazuju unutrašnji pupoljci - gemule, koje se obrazuju kada nastupe nepovoljni uslovi (zima), padaju na dno gde miruju do proleća kada se iz njih razvija nova jedinka.
Polno razmnožavanje se vrši obrazovanjem spermatozoida i jajnih ćelija u istoj jedinki (hermafroditi). Oplođenje se vrši između dve jedinke. Spermatozoidi se oslobađaju u vodu gde oplode jajne ćelije druge jedinke ili dospevaju do jajnih ćelija u drugoj jedinki i oplode ih. U vreme oslobađanja spermatozoida sunđeri, pričvršćeni za dno, liče na dimnjake iz kojih kulja dim.
Ishrana
Telo sunđera izgrađeno je od centralne šupljine koja je obavijena zidom i u vezi je sa spoljašnjom sredinom (vodom) preko jednog otvora, oskuluma. Zid se sastoji od dva sloja ćelija između kojih se nalazi pihtijasta, želatinozna masa po kojoj su razbacane različite vrste ćelija. Na površini tela nalaze se mnogobrojni otvori, pore, kroz koje se voda bukvalno usisava. Upijena voda, sa sitnim česticama hrane u njoj, prolazi kroz kanale i komore smeštene u telesnom zidu,dospeva u spongocel, a zatim kroz oskulum biva izbačena napolje.
Hranljive čestice iz vode dospevaju u specijalne ćelije jedinstvene samo za sunđere, poznate kao ćelije sa ogrlicom (hoanocite). Sunđeri se hrane sićušnim česticama, otpacima hrane ili uginulim organizmima, kojima se niko od vodenih stanovnika ne hrani. Pričvršćeni za podlogu oni nisu u situaciji da budu posebno probirljivi kada je hrana u pitanju zahvaljujući čemu su uspeli da opstanu tako veliki broj godina.
Skelet
Skelet može biti izgrađen od rožnih vlakana ili mineralnih igala. Rožna materija,spongin, je po hemijskom sastavu bliska svili. Skeletna vlakna time dobijaju elastičnost, a i neophodnu čvrstinu. Mineralne iglice izgrađene od silicijum-dioksida su pravilnog geometrijskog oblika i spajaju se vrhovima građeći nežan, staklast i rešetkasti skelet. Osim toga mineralne iglice kod velikog broja sunđera mogu da budu od kalcijum-karbonata tako da grade čvrst, masivan skelet. Međutim, ima sunđera koji su bez skeleta, ali su jako malih dimenzija što ukazuje koliko je za ove životinje važno prisustvo potpore u njihovom telu.
Skelet sunđerima daje potporu i štiti ih tako da je samo mali broj ovih životinja bez skeleta. Toliko je za njih karakterističan da se uzima kao kriterijum za njihovu klasifikaciju.
Može biti izgrađen od:
- mineralna materija
- organske materije, spongina.
Mineralni skelet
Mineralni skelet je u obliku mikroskopskih iglica (spikula) sunđera može da bude izgrađen od:
- kalcijum-karbonata ili
- silicijum-dioksida.
Spikule se stvaraju u posebnim ameboidnim ćelijama nazvanim sklerocite. Spikula se začinje u samoj sklerociti u obliku sićušnog kristala koji raste i širi se u svim pravcima dok se ne obrazuje igla pravilnog geometrijskog oblika. Dalji rast spikule postiže se taloženjem mineralnih materija po njenoj površini. Kada dostigne određenu veličinu, rast prestaje i sklerocita umire pa spikula ostaje slobodna u mezogleji.
Prema tome koji od navedenih mineralnih skeleta stvaraju, postoje dve vrste sklerocita:
- kalkocite, stvaraju skelet od kalcijum-karbonata
- silikocite luče skelet od silicijom-dioksida.
Prema veličini spikule mogu biti:
- mikrosklere
- makrosklere
- megalosklere.
Prema obliku, odnosno, broju zrakova (osa) razlikuju se:
- jednoosne (monaksone) spikule koje imaju oblik pravog ili savijenog štapića čiji kraj može biti zašiljen, zadebljao i dr.
- četvorosne (tetraksone) spikule imaju tri zašiljena zraka raspoređena u jednoj ravni pod uglom od 180°, dok je četvrti postavljen pod uglom od 90° u odnosu na njih; gubitkom zrakova od njih nastaju dvoosne i troosne spikula kao i prethodne, jednoosne;
- troosne imaju tri ose koje su uzajamno postavljene pod pravim uglom;
- višeosne (poliosne) su u obliku malih kugli ili zvezda; kod klase heksaktinelide (Hexactinellida) su spikule šestoosne.
Sponginski (rožni) skelet
Sastoji se od mreže isprepletanih dugačkih sponginskih vlakana (fibrila) u mezogleji. Stvaraju ga ćelije spongiocite koje se poređaju u nizove. Obrazovanje sponginskih včlakana se razlikuje od formiranja mineralnih spikula jer se ne formiraju u ćelijama već između njih. osobine ovog skeleta su elastičnost, a samim time i čvrstina pa se zbog toga on smatra savršenijim skeletom od mineralnog. Spongin je po hemijskom sastavu sličan svili i keratinu, a ponekad može biti i sa visokim sadržajem joda (do 14%).
Ekologija
Sunđeri pripadaju višećelijskim beskičmenjačkim životinjama, ali nisu prave višećelijski organizmi jer nemaju tkiva i organe. Sastoje se od ćelija koje su u visokom stepenu nezavisne što se može dokazati vrlo jednostavnim eksperimentom. Telo sunđera se propusti kroz najfinije sito od svile čime se bukvalno razdvoji na pojedinačne ćelije. Ako se tako iseckani sunđer vrati u prirodnu sredinu, pojedinačne ćelije će se nakon oko tri sedmice ponovo udružiti u celovitu jedinku. Upravo je dokazano da ćelije mogu opstati potpuno nezavisno jedna od druge. Ni jedna druga životinja ne bi preživela ovakavo surovo komadanje.
Veoma dugo, sve do 1825. godine, sunđeri su, zbog svog sesilnog načina života, smatrani biljkama. Dodatnu zabunu unosi i njihova jarka obojenost, sa crvenom, narandžastom i žutom kao preovlađujućim bojama. Neki sunđeri (npr. u Bajkalskom jezeru) su čak i zeleno obojeni, samo što ta boja ne potiče od njihovog pigmenta već od pigmenta jednoćelijskih algi koje žive sa njima u simbiozi. Savremeni biolozi su i danas zbunjeni prisustvom pigmenata u telu sunđera koji žive uglavnom u uslovima tame, a poznato je da se funkcija pigmenata vezuje za svetlost.
Klasifikacija sunđera
Tip Spongia sadrži oko 5000 vrsta koje su podeljene prema građi i sastavu sunđera na tri klase:
- Calcarea koje imaju skelet od kalcijum-karbonata;
- Hexactinellida sa skeletom od silicijum-dioksida
- Demospongia koji imaju rožni skelet.
Galerija
Clathrina
Euplectella
Calcarea
Aplysina
Hexactinellida
Spongia officinalis
Allonia
Literatura
- Dogelj, V,A: Zoologija beskičmenjaka, Naučna knjiga, beograd, 1971.
- Krunić, M: Zoologija invertebrata 1, Naučna knjiga, Beograd, 1977.
- Krunić, M: Zoologija invertebrata 2, Naučna knjiga, Beograd, 1979.
- Mariček, magdalena, Ćurčić, B, Radović, I: Specijalna zoologija, Naučna knjiga, Beograd, 1986.
- Matoničkin, I, Habdija, I, Primc - Habdija, B: Beskralješnjaci - bilogija nižih avertebrata, Školska knjiga, *Zagreb, 1998.
- Marcon, E, Mongini, M: Sve životinje sveta, IRO Vuk Karadžić, Beograd, 1986.
- Radović, I, Petrov, Brigita: Raznovrsnost života 1 - struktura i funkcija, Biološki fakultet Beograd i Stylos Novi Sad, Beograd, 2001.
- Ratajac, Ružica: Zoologija za studente Poljoprivrednog fakulteta, PMF u Novom Sadu i MP Stylos Novi Sad, 1995.
