Krstašice
Familija krstašica ili kupusnjača (Brassicaceae, Cruciferae) je obimna grupa biljaka u koju spada oko 4000 vrsta grupisanih u oko 400 rodova. Familija ima kosmopolitsko rasprostranjenje, ali se najveći broj vrsta nalazi na severnoj Zemljinoj hemisferi, i to u hladnom, odnosno borealnom i umerenom pojasu. Krstašice naseljavaju najraznovrsnija staništa, a u planinskim pojasevima dopiru i do gornje granice prostiranja vegetacije.
Morfologija
U okviru familije krstsašica se nalaze pretežno jednogodišnje, dvogodišnje ili višegodišnje zeljaste biljke, mada manji broj vrsta spada u kategoriju polužbunova. Stablo može biti razgranato ili nerazgranato. Listovi su prosti, spiralno raspoređeni i najčešće zalistak odsustvuje. Prizemni listovi su skupljeni u rozetu. Stablo i listovi su najčešće snabdeveni žlezdanim dlakama. One su najčešće jednoćelijske, mada se javljaju i višećelijske. One mogu da budu proste (negranate), granate ili zvezdaste. U vegetativnim organima i u cvastima nalaze se kanali sa mirozinazom.
Cvetovi su najčešće grupisani u grozdaste cvasti bez priperaka. Kod manjeg broja vrsta cvetovi su grupisani u metličaste cvasti, a kod pojedinih predstavnika grupisani su u skraćene štitove. Građa cveta je jedinstvena za gotovo sve predstavnike familije krstašica. Cvetovi su kod svih predstavnika familije aktinomorfni, a izuzetak su samo vrste roda Iberis. Naime, zbog dva krupnija spoljašnja krunična listića oni zadobijaju zigomorfnu simetriju.
Cvetovi imaju čašicu sastavljenu od četiri listića koji su unakrsno raspoređeni (u dva kruga po dva). Dva čašična listića imaju udubljenja u obliku kesice ili ostruge. Perijant je izgrađen od četiri krunična listića koji su unakrsno postavljeni. Cvetovi pojedinih predstavnika ne sadrže krunične listiće. Naime, oni zakržljaju ili se transformišu u prašnike. Upravo zbog specifično raspoređenih kruničnih listića, familija je dobila naziv krstašice, odnosno Cruciferae (od latinske reči crux, što znači krst). Predstavnici ove familije imaju i specifičan raspored prašnika koji se naziva tetradinamija. Naime, prašnika ima 4 od kojih su dva kraća, a dva duža. Dva poslednja se uzdužno cepaju, pa je broj prašnika šest, od čega su dva prednja kraća, a četiri poslednja su duža. Međutim, u nekim slučajevima može da bude i više od šest prašnika u cvetu. Na prašničkim konacima se nalaze krilasti izraštaji ili se pri osnovi formiraju ljuspasti ili nazubljeni privesci. Ove strukture predstavljaju važan taksonomski karakter za determinaciju na rodove i vrste. Pri osnovi prašnika se nalaze nektarije koje mogu biti različitog oblika i različitog broja te i one mogu poslužiti kao taksonomski karakter. U okviru cveta se nalaze dva oplodna listića, dok je plodnik nadcvetan usled izrastanja placentalnog rama. Plodnik je najčešće jednook, mada se sreće i dvook tip kod pojedinih vrsta.
Oprašivanje je entomofilno. Predstavnici familije krstašica nemaju posebne prilagođenosti za unakrsno oprašivanje pomoću insekata, sem što poseduju nektarije. Često se mogu primetiti dosta složeni pokreti antera unutrašnjeg kruga prašnika. Ovi pokreti služe da se donekle zaštite žigovi od samooprašivanja. Česta je i dihogamija.
Dok je plan građe cveta kod najvećeg broja vrsta familije krstašica gotovo identičan, ogromna raznovrsnost se oslikava u tipologiji ploda, odnosno u njihovoj građi i izgledu. Tipičan plod krstašica je ljuska čija je dužina tri ili više puta duša od širine. Kod manjeg broja vrsta se sreće plod tipa ljuščice čija je dužina gotovo ista kao i širina. Kod malog broja vrsta familije plod je tipa čaure. Izgled ploda, a posebno ljuščice je veoma raznovrstan. Plod puca sa četiri uzdužne pukotine i odvaja dva kapka. Prilikom ovog procesa na dršci ostaje providna pregrada sa semenkama, označena kao tin ili plancentalni replum. Kod pojedinih krstašica plod je izgubio sposobnost otvaranja. U vezi sa tim je došlo do prilagođavanja na rasejavanje semena lomljenjem ploda na jednosemene članke, te se ovakav tip ploda označava kao člankovita ljuska. Kod pojedinih krstašica broj semena u plodu je sveden na jedan, a plod je pretvoren u orašicu. Seme sadrži veće ili manje količine ulja, dok endosperma gotovo uvek izostaje. Klica je uvek savijena.
Privredni značaj
Literatura
1. Kojić M., Pekić S., Dajić Z.: Botanika, Izdavačka kuća Draganić, Beograd, 2004.
2. Domac R.: Osnovi sistematske botanike, PMF, Zagreb, 1964.
3. Jakovljević S.: Opšta botanika, Naučna knjiga, Beograd, 1960.
4. Suvorov V. V.: Botanika, Kolos, Moskva, 1961.
5. Dajić Z., Ljubojević L. i drugi: Praktikum iz morfologije i sistematike biljaka, Izdavačka kuća Draganić, Beograd, 2004.
6. Tatić B., Blečić V.: Sistematika i filogenija viših biljaka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2002.
